მოსწავლის საკონფერენციო თემა - ოქროს კვეთა ქართულ ხალხურ პოეზიაში

                                           

                                              ოქროს კვეთა ქართულ ხალხურ პოეზიაში

                                  ( სვეტა ვოსკანიანი. წალკა.1-ლი საჯარო სკოლა.30.03.2018)

               ადამიანებმა ჯერ კიდევ დიდი ხნის წინ აღმოაჩინეს,რომ ბუნებაში იდეალურ სილამაზეს ქმნის გარკვეული პროპორციები,რომელსაც შემდგომ ოქრო კვეთა,ოქროს შუალედი ან ოქროს პროპორცია უწოდეს. ტერმინი ოქროს კვეთა დიდ არაბ მათემატიკოსს პითაგორას ეკუთვნის, რომელიც ძველი წ.აღ. მე-6 საუკუნეში ცხოვრობდა. ოქროს კვეთა არის მათემატიკური ტერმინი და ნიშნავს მთელის ისეთ ორ არატოლ ნაწილად დაყოფას,როცა მისი მცირე ნაწილი ისე შეეფარდება დიდს,როგორც დიდი - მთელს და პირიქით: დიდი  ისე შეეფარდება  მცირეს ,როგორც მთელი --დიდს .მათემატიკური ფორმულით ეს ასე გამოიხატება:

ab                                    c                                                      

ac : cb = cb : ab = 0,618       ან პირიქით : ab : cb =cb : ac=1.618

ოქროს კვეთის პრინციპს იცნობდნენ ჯერ კიდევ ჩვენს წელთა აღრიცხვამდე დიდი ხნით ადრე და ხშირად იყენებდნენ არტიტექტურაში,ქანდაკებაში, მხატვრობაში პოეზიაში და სხვა. ოქროს კვეთის პირინციპითაა აგებული  ძვ. წ.აღ. XXVIII სუკუნის ეგვიპტის პირამიდები, ძვ.წ.აღ V საუკუნის ათენის აკროპოლისი, მცხეთის ჯვარი, ტაჯ-მაჰალი,ბერძენი  მოქანდაკის,ლეოქარის აპოლონის ქანდაკება (  IVს.ჩვ.წ. აღ-მდე),ლეონარდო ვინჩის „ჯოკონდა“,“საიდუმლო სერობა“ და ბევრი სხვა.ოქროს კვეთას იყენებდნენ მუსიკაშიც.ოქროს კვეთის პროპორციებია  ბუნებაში, რომელიც ქმნის  ბუნების სილამაზესა და ჰარმონიას.                                                                                                                                    მე-12 - მე-13 საუკუნეებში ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა შუა საუკუნეების უდიდესი მათემატიკოსი ლეონარდო ფიბონაჩი. მან ყურადღება მიაქცია იმას,რომ რიცხვების მიმდევრობაში ყოველი მომდევნო რიცხვი წინა ორი რიცხვის ჯამია.ეს რიცხვებია  0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55 ....  ამ რიცხვებს ფიბონაჩის რიცხვებს ეძახიან. საინტერესოა ის,რომ ფიბონაჩის რიცხვებში ყოველი რიცხვის შეფარდება  მის შემდგომ რიცხვთან  დიდი მიახლოებით ტოლია 0,618- ის, ხოლო რიცხვის შეფარდება მის წინა რიცხვთან დიდი მიახლოებით ტოლია 1,618-ის.  მაგ   3:5 =0,6,    8:5=1,6.                                                   ოქროს კვეთის პრინციპზეა აგებული შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი“.  ეს არის მსოფლიოში პირველი პოეტური ნაწარმოები,რომელიც შესრულებულია ოქროს კვეთის პროპორციებით, რაც დაასაბუთა ქართველმა მეცნიერმა გიორგი წერეთელმა.კერძოდ:ვიცით, რომ შოთას პოემა თექვსმეტმარცვლიანია. თითოეულ ტაეპს დიდი ცეზურა ყოფს შუაზე, ანუ მუხლებად,რომელშიც რვა-რვა მარცვალია..თავის მხრივ ამ  მუხლებს ტერფებად ყოფს პატარა ცეზურები. ცეზურა ნიშნავს ტაეპის კითხვისას შესვენებას, დიდი შესვენება დიდი ცეზურაა,პატარა კი  -  პატარა ცეზურა. დიდ ცეზურას ორი დახრილი ხაზით აღნიშნავენ,პატარას   -  ერთი დახრილი ხაზით,მაგ    „რა ისმენენ / მღერას ყმისას, //   მხეცნი სმენად /მოვიდიან“. როგორც ვხედავთ, მოცემულ ტაეპში ორი მუხლი („რა ისმენენ მღერას ყმისას“ და „ მხეცნი სმენად მოვიდიან“) და ოთხი ტერფი გვაქვს („რა ისმენენ“, „მღერას ყმისას“, „ მხეცნი სმენად“ და „ მოვიდიან“).   თუ კარგად დავაკვირდებით, ტაეპის კითხვისას დიდ პაუზას ვაკეთებთ მუხლების გასაყარზე, პატარა პაუზებს კი - ტერფების გასაყარზე.თითოეულ ტერფში  ოთხ- ოთხი მარცვალია, ასეთ ტაეპიან სტროფს მაღალ შაირს უწოდებენ,. მაგრამ გვაქვს დაბალი შაირიც, სადაც მარცვლები ტაეპის ტერფებში არათანაბრადაა განაწილებული . თითოეულში ზოგან სამი და ხუთი მარცვალია,ან პირიქით - ხუთი და სამი, მაგ.

                         5                     3                        5                        3

             „აწ საყვარელსა / მიუწერს // გულამოსკვნილი / მტირალი“  ან

                     3                 5                     3                      5

            „ჰე, ჩემო, / ესე უსტარი //არს ჩემგან / მონაღვაწები“ 

        სწორედ ეს რიცხვებია ფიბონაჩის რიცხვები,რომელთა ერთმანეთთან შეფარდება დიდი მიახლოებით გვაძლევს ოქროს კვეთის რიცხვს.                                                         ახლა ვნახოთ, რა ვითარებაა ამ მხრივ ქართულ ხალხურ პოეზიაში.                                         ფიბონაჩის რიცხვებს  ვიპოვით ქართული ხალხური პოეზიის ტაეპებშიც და აღმოვაჩენთ,რომ ბევრი მათგანი ოქროს კვეთის პროპორციებს პასუხობს.როგორც მოგეხსენებათ, ქართული  ხალხური ლექსი ძირითადად რვა მარცვლიანია.  იშვიათად გვხვდება ექვს მარცვლიანიც. ამის მაგალითია „მზე დედაა ჩემი, მთვარე მამაჩემი, წვრილ-წვრილი ვარსკვლავები და  და ძმაა ჩემი“. რვამარცვლიანებში გვხვდება როგორც მაღალი შაირი,ისე დაბალი შაირი. მაღალი შაირის ტერფებში მარცვლები თანაბრად არის განაწილებული. თითოეულში  ოთხ-ოთხი მარცვალია და ტემპი ჩქარია, მაგ.                                                              

           4                              4

 „სერზედ მიდის / სამი მგელი,          

   4                                  4                                                                                                                         

 ტუჩმოკლე  და  კუდაგრძელი,                                                                                                                   4                      4                                                                                                                 ერთმანეთს ე/ უბნებიან                                                                                                                4                   4                                                                                                                                          ჭალას არის / ლურჯა ცხენი...“                                                                                                                     

            დაბალ შაირში ტერფებში მარცვლები განაწილებულია არათანაბრად - ერთ ტერფში  სამი მარცვალია, მეორეში - ხუთი ან პირიქით -  ხუთი და სამი. აქ ტემპი უფრო ნელია, ვიდრე მაღალ შაირში, ავიღოთ „ლექსი ვეფხისა და მოყმისა“:                                                    

                                    3                5                                                                                                                            „მოყმემან, / პირშიშველამან                                    

                                 5                           3                                                                                                                              შიბნ გაიარნა / კლდისანი,                                                         

                                  5                  3                                                                                                                                      მოინადირნა,/დალახნა,                                                                 

                                    3                   5                                                                                                                                     ბილიკნი / ჭიუხისანი.                                                                                                                                   3                    5                                                                                                                                   შამახვდის /კლდისა თავზედა                                                                                                                     5                     3                                                               

                             ხორონი ჯიხვე/ ბისანი,                                                                                                                             5                     3                                                                                                                                       ჯიხვსა თოფ დახკრა /  ბერხენსა,                                                                                                              5                    3                                                                                                                                        ჭალას ჯახნ იქნეს / რქისანი.                                                                                                             

        ახლა ვნახოთ ცნობილი ხალხური ლექსი „ჯარჯი":                                                                                                        3                            5

                            „ჯიხვების / განავალი კლდე,                                                                                                                          3                            5                                             

                               რო ნახო / გგიკვირდება,                                                                                                                             5                          3                                                                   

                            იმათ ნა /წოლსა,  ნადგომსა                                                                                                                          3                           5                                                                              

                            რა თვალნი / მოეკიდება“.                                                                                                  

                    როგორც ვხედავთ,    ფიბოჩანის რიცხვები გვხვდება დაბალი შაირის ლექსების ტერფებში და მათი შეფარდება ,3:5 და 5:8,  სადაც 5  და 3  ტაეპის ტერფებში მარცვლების რაოდენობაა, 8 კი  ტაეპში მარცვლების რაოდენობას აღნიშნავს. მათი შეფარდება ერთმანეთთან აქაც, ისევე როგორც ‘ვეფხისტყაოსანში,“დიდი მიახლოებით  უტოლდება  ოქროსკვეთის პროპორციების შეფარდებას:  სამი გაყოფოლი  ხუთზე  ტოლია ნული მთელი ექვსი მეათედის,  (0.6-ის),  ხუთი გაყოფილი  რვაზე კი ტოლია   ნული მთელი    ექვსასოცდახუთი მეათასედის (0,625-ის). როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ასეა „ვეფხისტყაოსანშიც“ , რაც ბუნებრივია,რადგან „ვეფხისტყაოსანით“ შოთა რუსთაველმა გააერთიანა ქართული რვამარცვლიანი ხალხური ლექსი და შექმნა ახალი ლექსთწყობა,ვერსიფიკაცია,რომლითაც საუკუნეების მანძილზე იქმნებოდა ქართული ლიტერატურული ნაწარმოებები.                                                                                                                                                                                                                                                       გამოყენებული ლიტერარურა: 

„iliauni.edu. ge”                                                                                                       

გიორგი წერეთელი: „ოქროს კვეთა „ვეფხისტყაოსანში“                                                                                          

შოთა რუსთაველი „ვეფხისტყაოსანი“                                                    

ქართული ხალხური პოეზიის ნიმუშები                                                                                         

ს. გაჩეჩილაძე „სიტყვიერებისა დ ლიტერატურის თეორია“